Door: Frans van Hilten. De Kersentuin, Een meeuw en Oom Wanja: Anton Tsjechovs toneelstukken zijn nog vaak op het Nederlandse toneel te zien. Maar een nieuwe Tsjechov, honderdvijftien jaar na de dood van de Russische schrijver? Acteur Jacob Derwig durfde het aan de roman Het Duel met zijn pakkende dialogen te bewerken tot een toneelstuk. Het resultaat, in een regie van Jeroen De Man te zien bij Het Nationale Theater en Toneelgroep Oostpool, is van grote klasse.
Kleine zielen
Leegloper Lajevski is met zijn getrouwde minnares Nadezjda ontsnapt naar de Zwarte Zeekust. Nu hij op haar uitgekeken is, kan hij niet meer op een fatsoenlijke manier van haar af: haar huwelijk, haar geld en haar eer heeft zij in Sint-Petersburg achtergelaten. Drinkend en gokkend koketteert hij met zijn eigen overbodigheid terwijl Nadezjda ten onder dreigt te gaan aan de kleine zielen-mentaliteit onder de upper class. Bioloog Von Koren, die er toenmalig moderne Darwinistische ideeën op na houdt, vindt dat die overbodigheid best tot de dood van Lajevski mag leiden. Er komt een duel.
In alles is Het Duel een echte Tsjechov. Die negentiende-eeuwse verveelde landadel. De strijd tussen oud kapitaal en nieuwe idealen van hard werken net als de eenvoudige mensen – maar degenen die het meest over werken praten zijn meestal de grootste profiteurs. Afscheidsscènes vol onderhuidse tragiek. Het verlangen naar de mondaine stad – de uitgeroepen wens even in druilerig Sint-Petersburg te kunnen zijn is even hevig als het nooit vervulde ‘Naar Moskou!’ in Drie Zusters.
Poesjkin en Lermontov
In Het Duel citeert Tsjechov bovendien zijn grote voorgangers Poesjkin en Lermontov. Het type van de overbodige, ‘overtollige’ mens is rechtstreeks terug te voeren op Lermontovs Een held van onze tijd en Poesjkins Jevgeni Onegin. Beiden schreven veel over duels en kwamen in een duel om, een gewoonte die in Tsjechovs tijd sterk achterhaald was. Eert Tsjechov met zijn verhaal de schrijvers van de romantische periode of steekt hij de draak met ze?
#metoo en Stef Blok
Maar Het Duel gaat voor de goede verstaander ook over nu. De dubbele moraal die aan Nadezjda een ander soort fatsoen oplegt dan aan de mannen in haar omgeving, herinnert pijnlijk aan de #metoo-affaires.
En minister Stef Blok flirt met de wetenschappelijk ongefundeerde uitlating dat mensen genetisch bepaald niet met andere groepen kunnen samenleven, met de sociaal-Darwinistische traditie van bioloog Von Koren: een stroming die veronderstelde dat ook onder mensen de meest geschikten moesten overleven en dat we de natuur daarbij best een handje mogen helpen. Tot welke massamoorden dat in de twintigste eeuw leidde, weten we allemaal.
Jacob Derwig schittert als de geestige, sociaal vaardige, maar amorele Von Koren
Jacob Derwig schittert als de geestige, sociaal vaardige, maar amorele Von Koren. Zijn lichte superioriteit verandert in ongemakkelijkheid, twijfel en onrust wanneer het duel nadert. Joris Smit vertolkt met veel wilde bravoure de onmaatschappelijke, grillige, voortdurend dronken Lajevski, een type waarin hij uitblinkt, zoals we eerder in bijvoorbeeld Tasso zagen. Bijzonder sterk is ook Violet Braeckman als Nadezjda. Moeiteloos laveert ze tussen uitdagendheid en wanhoop, gelatenheid en verzet.
Het zijn in Het Duel niet altijd de ‘fittest’ die het meest succesvol zijn. Zijn eigenlijk niet alle personages zwak van karakter? Nee, het verhaal van Het Duel is niet opbeurend. Jeroen De Man slaagt erin zonder die ernst weg te nemen een zeer onderhoudende voorstelling te maken met veel vrolijke momenten. Knap.
Het Duel, door Het Nationale Theater en Toneelgroep Oostpool. Gezien Koninklijke Schouwburg, Den Haag, 12 januari 2019. Nog te zien tot en met 9 maart 2019.
kunstHart 