Door: Frans van Hilten. Wist u ook nooit goed hoe het zit met Schönberg en Ligeti, Messiaen en Cage? Wat het verschil is tussen minimal music, twaalftoons- en atonale muziek? In nog geen honderd bladzijden beschrijft musicoloog Thea Derks de klassieke muziek vanaf 1900 in Een os op het dak. Onthullend en fascinerend, maar soms is het niet duidelijk hoe het boek gelezen wil worden: als meeslepend verhaal of als naslagwerk.
Thea Derks, bij een breder publiek vooral bekend door haar biografie van Reinbert de Leeuw, zette zich aan de welhaast onmogelijke taak haar boek zowel te schrijven voor geïnteresseerde leken als voor kenners, die nog even iets op willen zoeken. Zij baseerde zich daarbij op cursusmateriaal dat ze eerder ontwikkelde voor het Concertgebouw en het Muziekgebouw aan ’t IJ.
“Al die emotie in de muziek had tot niets dan narigheid geleid”
De titel Een os op het dak verwijst naar de balletmuziek Le boeuf sur le toit van Darius Milhaud, maar je kunt er ook bij bedenken hoe de muziek vanaf de twintigste eeuw totaal op zijn kop ging. Derks beschrijft in de eerste drie hoofdstukken hoe harmonie, ritme en klankkleur nieuwe invloeden toelieten, maar ook vaak getekend werden door ideologisch debat. Wist u bijvoorbeeld dat de nogal theoretische seriële muziek een reactie was op de Tweede Wereldoorlog? Al die emotie in de muziek van daarvoor (Wagner!) had immers tot niets dan narigheid geleid.
Theremin
Het zijn zulke inzichten die het boek spannend en fascinerend maken. Experimenten met nieuwe instrumenten als de theremin, spel met volksmuziek, het toeval als bepalende factor voor toonhoogte en -lengte, combinaties met videokunst, het komt allemaal voorbij in dit verhaal over een dynamische en veelbewogen tijd.
In het bijzonder aardige vierde hoofdstuk behandelt Thea Derks belangrijke cultuursteden in het twintigste- en eenentwintigste-eeuwse muziekleven: Wenen, New York en Parijs, maar ook Warschau, Darmstadt, Milaan, Manchester en Sint-Petersburg.
Verhaal of naslagwerk
Toch lukte het mij niet het boek als de spreekwoordelijke trein uit te lezen. Vanweg haar dubbele doelgroep streeft Derks ernaar, compactheid te combineren met semi-volledigheid en dat leidt aan het eind van ieder hoofdstuk tot vaak lange opsommingen. Een zin als ‘De meest succesvolle Italiaanse componisten van de laatste decennia zijn de in elektroakoestische muziek gespecialiseerde Luca Francesconi (1956), de op de rand van stilte opererende Salvatore Sciarrino, de spectralist Fausto Romitelli en de op nieuwe technologieën gerichte Roberta Vacca (1967)‘ heeft een wel erg hoge informatiedichtheid, waarbij je bovendien soms even terug moet bladeren: wat was spectralisme ook weer?
Deze naslagwerk-achtige passages doen de aandacht na het grote verhaal verslappen. Dat dwingt de lezer tot een leesstrategie: focus op het grote verhaal? Volledig lezen? Of gebruik als naslagwerk voor als iemand het weer eens over Luciano Berio heeft? Een keuze die de auteur eigenlijk voor de lezer had moeten maken, bijvoorbeeld door dergelijke opsommingen te bundelen in een appendix of aparte paragraaf.
Luisteren
Inherent aan het schrijven over muziek is dat de lezer zich die niet altijd goed kan voorstellen. Of het nu gaat over het ‘Sprechgesang’ in Schönbergs Pierrot lunaire, de klank van het instrument ‘Ondes martenot’ of de faseverschuivingen bij Steve Reich, je wilt toch vooral horen hoe dat klinkt! Dat betekent dat je eigenlijk na elk hoofdstuk achter YouTube zou moeten kruipen, op zoek naar fragmenten. Wellicht had Een os op het dak baat gehad bij een (lange!) Spotify-playlist, al had die de lezer afhankelijk gemaakt van één streamingdienst.
Een os op het dak is een gulle bron van Informatie en inspiratie
Maar laat voorop staan dat Een os op het dak een gulle bron is van informatie en inspiratie. Informatie, omdat naast gevestigde en populaire componisten als Stravinsky en Pärt tal van minder bekende of nog jonge componisten een plaats hebben gekregen. Ook vrouwelijke componisten, die nog te vaak niet genoemd worden, zijn goed vertegenwoordigd. Inspiratie, omdat het boekje toch erg nieuwsgierig maakt naar al die muziek die je nog niet kent. Dat maakt Een os op het dak tot een huzarenstuk van Derks en een schatkamer voor de lezer.
Thea Derks, Een os op het dak, 2018, € 14,95.
kunstHart 