De ‘zwarte’ geschiedenis van het Mauritshuis – naamgever Johan Maurits onder de loep

Update: sinds september 2020 heeft het Mauritshuis een vaste zaal gewijd aan Johan Maurits en de verschillende manieren om naar zijn nalatenschap te kijken.

Door: Frans van Hilten. Verlicht voorvechter van kunsten en wetenschappen of gewetenloze slavenhandelaar? De beeldvorming rondom Johan Maurits, gouverneur in Brazilië en naamgever van het Mauritshuis, loopt nogal uiteen. In 2018 leidde zijn persoon zelfs nog tot rellen. De tentoonstelling die het museum nu aan hem wijdt heeft dan ook een ander karakter dan alleen een kunsthistorische en ik ben erg benieuwd hoe dat uitpakt.

‘Normaal’

Ik bijt bijna op mijn tong. Ook bij mij is de gedachte opgekomen dat slavernij in de zeventiende eeuw ‘normaal’ was. En nu sta ik te praten met Ashaki Leito, zelf zwart, die zich inzet voor meer bewustzijn van zwart erfgoed in Nederland en zij vertelt me dat ze het heel kwetsend vindt als mensen zeggen: ach, je moet slavernij in zijn tijd plaatsen, dat was toen heel normaal. ‘Maar normaal voor wie?’ vraagt zij fel. ‘Tegen een nazaat van een holocaustslachtoffer zeg je ook niet dat Joden vermoorden in 40-45 “heel normaal” was.’

Waarom dacht ik dat dan? Oudergewoonte, met dat gedachtegoed opgegroeid? Voel ik me persoonlijk aangevallen of schuldig? Nee, ik heb zelf toch nooit mensen tot slaaf gemaakt? En de dame met wie ik spreek is toch zelf nooit slaaf geweest? ‘Nee,’ zegt Leito, ‘jij hebt geen schuld en ik ben geen slachtoffer. Maar dat betekent niet dat je niet hoeft te erkennen dat het verschrikkelijk en fout is geweest wat Nederland in die tijd heeft gedaan.’ En aan die erkenning schort het nogal eens.

Mag na Zwarte Piet nu ook het Mauritshuis niet meer?

Voorjaar 2018. Rechtse politici krijgen er lucht van dat een kopie-borstbeeld van Johan Maurits van Nassau-Siegen, naamgever van het Mauritshuis, naar het depot is verplaatst. Een rel barst los: Mag na Zwarte Piet nu ook het Mauritshuis niet meer? Johan Maurits was toch degene die kunstenaars en wetenschappers meenam om de nieuwe wereld te beschrijven? Ja, hij is rijk geworden in Brazilië, kolonie van de West-Indische Compagnie. Ja, hij had daar op slavernij draaiende suikerplantages in Brazilië. Maar (en daar gaan we weer) dat was toch in die tijd normaal? Steeds ongenuanceerder tweets vliegen over en weer. Zelfs premier Rutte gooit het over een populistische boeg zonder zich goed te laten informeren.

Op dat moment is het Mauritshuis al jaren bezig een tentoonstelling op te tuigen over Johan Maurits. Aanleiding is dus niet de rel, maar de vragen die het museum sinds de grote verbouwing en uitbreiding van 2014 krijgt: Naar wie heten jullie eigenlijk?

Maison du sucre

Het Mauritshuis beseft dat er wel veel onderzoek is gedaan naar de betekenis voor kunsten en wetenschappen van Johan Maurits, maar niet naar de oorsprong van zijn fortuin en zijn rol in de Trans-Atlantische slavenhandel. Het huis werd tijdens de bouw in de volksmond al ‘le maison du sucre’ genoemd – het IJspaleis (stadhuis) of Sharon Stone (Thorbeckemonument) zijn bepaald niet de eerste scherpe Haagse bijnamen. Is het inderdaad gebouwd van de winst op de suikerplantages in de korte tijd dat Nederland Brazilië als kolonie had? En speelde Maurits zelf een rol in het tot slaaf maken van mensen uit onder andere Ghana en Angola?

Het plan voor tentoonstelling plus onderzoeksproject is geboren. Het onderzoek gaat de komende jaren geleid worden door historicus Erik Odegard van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij gaat beurzen toekennen aan onderzoekers uit Nederland, Brazilië en zo mogelijk de Afrikaanse landen van herkomst van de slaven. Financiering komt onder andere van het Gieskes-Strijbis Fonds.

47 tekstschrijvers

De tentoonstelling moet het verhaal van Johan Maurits van veel kanten laten zien. Dat heeft het Mauritshuis gedaan door maar liefst zesenveertig mensen uit te nodigen – met Johan Maurits zelf mee zevenenveertig – om teksten te schrijven bij de geëxposeerde werken.

Dat zijn er maar twaalf, alle uit eigen collectie. Natuurlijk is het gewraakte borstbeeld er, met alle tweets van toen erachter geprojecteerd op kleine replica-Mauritsjes. Er zijn schilderijen van Frans Post, die met Johan Maurits meereisde naar Brazilië en er de eerste afbeeldingen van de nieuwe wereld schilderde.

Suikerwerk op de kinderstoel

Maar er hangen ook schilderijen waarvan de link pas na enig zoeken duidelijk is. Denk aan een popperig rijk meisje door Govert Flinck, stukjes suikerwerk op haar kinderstoel. Conservator Lea van der Vinde ontdekte dat het precies uit de Nederlands-Braziliaanse tijd stamt. Dus waar zouden die suiker en de rijkdom van het meisje vandaan komen?

Erg geraakt ben ik door het schilderij waarop een Afrikaanse kindbediende van een prinses te zien is. ‘Lang is gedacht dat dit kind als soort van decorstuk is geschilderd en dat het geen portret is van een werkelijk bestaand persoon,’ vertelt Van der Vinde, ‘maar kijk naar dat in-droevige gezichtje en je weet wel beter.’ Want slavernij mocht dan weliswaar niet in Nederland, er waren wel degelijk zwarte mensen die niet vrij waren en niet betaald kregen. Maar die noemde men ‘bediende’.

Het is de taak van de zevenenveertig tekstschrijvers geweest al deze tentoongestelde stukken van context te voorzien vanuit verschillende invalshoeken. Een bioloog vertelt over de mangrovebossen op een schilderij van Post, een ander vraagt zich af waarom we wel weten of er Portugezen of Nederlanders op staan, maar niet wie de slaaf gemaakte mensen op hetzelfde schilderij zijn. Ashaki Leito schreef een tekst bij de twee zwarte mannen van Rembrandt, die als een van de weinigen de Afrikanen als echte karakters afbeeldde en niet als exoten. Bij datzelfde schilderij kijkt een beeldend kunstenaar naar de afgebeelde kleren. Zo kun je naar elk object, elk schilderij op verschillende manieren kijken.

Brandmerk

Op de achtergrond worden afbeeldingen geprojecteerd die het verhaal van de kolonie vertellen in een aantal minuten. Ook weer schokkend: een prent van een zwarte vrouw met een JM-monogram gebrandmerkt boven de linkerborst komt voorbij. Fraai curiosum op de expo is het suikerpaleis… een compleet Mauritshuis in suikerklontjes.

Na de Tweede Wereldoorlog heeft Duitsland schoon schip gemaakt. De grootste beulen berecht, maar vooral: schuld erkend en bekend. Vergangenheitsbewältigung noemen ze dat, in het reine komen met het eigen verleden. Na zeventig jaar communisme heeft Rusland zoiets nooit gedaan – dat is ook moeilijker, want na zo’n lange dictatuur is bijna iedereen wel eens fout geweest – en mede daardoor dwepen veel Russen nu zo makkelijk weer met Stalin. In de slavernijkwestie nu is de keus aan ieder van ons welke van deze twee wegen wij willen bewandelen: de Duitse of de Russische.

Jerry & Thierry

Ik vraag conservator Lea van der Vinde of ze denkt dat de tentoonstelling ook weer omstreden zal zijn. ‘We proberen Johan Maurits van zo veel mogelijk kanten te laten zien,’ zegt zij, ‘Ik kan me niet voorstellen dat iemand daar bezwaar tegen heeft.’ Maar is dat zo in een zo gepolariseerd land? Het zou natuurlijk mooi zijn als een expositie de deur kan openen naar meer dialoog. Daarom nodig ik Jerry Afriyie (Kick Out Zwarte Piet) en Thierry Baudet (Forum voor Democratie) graag uit deze tentoonstelling te gaan bekijken. Samen natuurlijk. Ik doe graag na afloop het dubbelinterview.

• Bewogen beeld, Mauritshuis Den Haag, tot en met 7 juli 2019.
• Zelf ook iets moois gezien of gehoord? Deel het hier!