Door: Frans van Hilten. Egyptische en Romeinse tuinen kwamen er al eerder voorbij. Nu laat het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden de middeleeuwse tuin zien in al zijn aspecten. Fascinerend, maar af en toe verwarrend.
Wie zich tegenwoordig een paradijs voorstelt, ziet meestal onafzienbare wildernissen voor zich, schilderachtig, vol planten en dieren. Maar in de middeleeuwen waren wildernissen eng en trok men zich liever terug in een omheind gebiedje. Het woord paradijs komt van het Perzische pairidaēza, dat zoiets betekent als omheining. Ook in het woord “garden” is nog iets van “guard” zichtbaar.
Nu heeft de tentoonstelling wel als ondertitel Aardse paradijzen in oost en west, 1200-1600, maar het begint bepaald niet met de paradijstuin. Integendeel, die is de laatste stap in een route die de bezoeker aflegt. Van heel praktische tuinen, de kruidentuin en de moestuin, gaat het via siertuin en lusthof uiteindelijk naar symbolische tuinen zoals de besloten hof waarin de maagd Maria resideert en het paradijs.
Europa’s oudste tomaat
Een museum is geen landgoed en het valt dan ook niet mee er tuinen te laten zien. Het RMO heeft de samenwerking opgezocht met de Hortus Botanicus even verderop, waar middeleeuwse planten worden uitgelicht, maar het merendeel van de tentoonstelling is toch in de zalen van het museum te zien. Dat betekent relatief veel afbeeldingen van tuinen en, omdat middeleeuwse afbeeldingen vaak heel klein zijn (boekillustraties) óf niet verplaatst kunnen worden (kwetsbare tapijten) ook veel reproducties.
Mooi is dat de tentoonstelling een aantal originele schilderijen telt, waaronder de Groenteverkoopster van Joachim Beuckelaer en Het paradijs van Herri met de Bles. Daarnaast zijn er natuurlijk veel voorwerpen, zoals middeleeuwse gieters, een muizenval en een houten speelgoedkarretje. Heel bijzonder is het herbarium uit de omgeving van Bologna, dat dateert uit de jaren 1550-1555 en waarin de oudst bekende tomatenplant in Europa geplakt is.
Jezus als tuinman
Er is een zaaltje met religieuze kunst, waar behalve enkele schilderstukken ook afbeeldingen te zien zijn van Maria Magdalena, die de verrezen Christus in eerste instantie voor de tuinman aanziet. Mooie voorstellingen van een inderdaad als middeleeuwse tuinman uitgedoste Jezus.
Voor interactie zorgt onder andere de collectie kruidengeuren, die de bezoeker bij het juiste kruid mag puzzelen. Naast Europese voorbeelden zijn er steeds oosterse te zien en tussen beiden is vaak meer gelijkenis dan verwacht.
Clusius
De tentoonstelling boeit dus op veel terreinen, al is hij hier en daar specialistisch. Vreemd genoeg liet Middeleeuwse tuinen bij mij in eerste instantie niet een typisch-middeleeuwse indruk achter. Dat heeft twee oorzaken en die zie je eigenlijk al meteen in de (onder)titel. Ten eerste is niet de klassieke periode van de middeleeuwen gehanteerd (500-1500 na Christus) maar de periode 1200-1600. Die laatste eeuw is erbij “gesmokkeld” om veel meer interessante schilderijen en voorwerpen te kunnen laten zien – denk aan het herbarium! – en de extra stap te maken naar wetenschappelijke tuinen zoals die van Clusius in de Hortus.
Oosterse invloed
De tweede oorzaak zit hem in het betrekken van oosterse tuinen. Als de tentoonstelling iets duidelijk maakt, is het wel dat het soms levende beeld van de middeleeuwen als geïsoleerde, statische samenleving niet klopt. Er was enorm veel interactie met de islamitische wereld, die in deze tijd bepaald geen ‘tussenperiode’ doormaakte, maar juist één van ongekende bloei. Hoe groot de invloeden uit het Oosten op de Europees-middeleeuwse cultuur waren, is goed te zien aan onder andere de symmetrische besloten tuinen als de kloostertuin, geïnspireerd op voorbeelden uit de Arabische wereld en islamitisch Andalusië, en – ik noemde het al – het woord paradijs zelf.
- Middeleeuwse tuinen. Aardse paradijzen in oost en west, 1200-1600. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, tot en met 1 september 2019.
- Het RMO heeft gelijktijdig ook tentoonstellingen over glas en Paestum.
- Ook iets moois gezien? Deel het met kunstHart!
Header: Christus als tuinman in getijdenboek © Koninklijke Bibliotheek Den Haag (detail)
kunstHart 