Door: Frans van Hilten. Eén van de grote Europese kunstenaars van het moment. Zo werd Anton Heyboer gezien in de jaren 60 en 70. Maar daarna ging het mis. Toen was Heyboer vooral de rare druif die af en toen op tv kwam met zijn vijf vrouwen in het dorp Den Ilp.
En dat is jammer, want het oudere werk van Heyboer is bijzonder. Dat was het al toen hij in de jaren 60 niet meeging in stromingen als popart of zero, en dat is het nog steeds. Het Gemeentemuseum Den Haag opent dit cultureel seizoen met een grote tentoonstelling van vooral Heyboers vroege werk. En daar zien we heel wat anders dan een mediagenieke “artiste terrible”.
We zien een man die na een verblijf in het concentratiekamp de vrijheid heroverde op het leven. Door etsen te maken. Indringende etsen vol symbolen, die samen een eigen poëtische code vormden. Door op het toppunt van zijn roem te stoppen met etsen en, opnieuw kwetsbaar, iets totaal nieuws te gaan doen: schilderen. Door zijn schilderwerk, zodra ook dat weer succesvol werd, terug te halen van een tentoonstelling en er iets anders overheen te schilderen. En ja, inderdaad ook, door zich terug te trekken in Den Ilp met vijf vrouwen.
“Je kunt de betekenis voelen, nooit helemaal in woorden vatten”
Daar blijkt trouwens meteen dat de vrijheid voor Heyboer nooit makkelijk werd. Hij ventte zichzelf namelijk in de media ook uit als excentriekeling omdat dat inkomsten opleverde. Hij had immers vijf vrouwen die hij een goed pensioen wilde geven.
Het systeem door Locher gekraakt
Op de tentoonstelling zien we een enorme diversiteit, waar toch een duidelijke eenheid in zit. Er zijn etsen, los of in grote series samen aan de wand, foto’s, al of niet beschilderd, schilderijen en beelden. Maar wat het ook is, elk werk kent een enorme intensiteit en in elk werk zit Heyboers eigen taal.
Beeldtaal, waarin de vrouw een grote rol speelt, maar daarnaast “het systeem”. Een stelsel van lijnen, cirkels en getallen, die op een symbolische manier iets zeggen over Heyboer en zijn omgeving. Zo staat 2 voor de vader, de maatschappij en alles wat bepaald en opgelegd is. 7 staat voor het schuldgevoel, want Heyboer besefte dat hij met zijn vrijheidsstrijd ook weer anderen kon schaden.
Het systeem werd in de jaren 60 ontrafeld, voor zover het helemaal te bevatten is, door toenmalig conservator (en later directeur) van het Gemeentemuseum Hans Locher. Locher had het vertrouwen van de kunstenaar weten te winnen. Zijn essay is nu herdrukt in de (overigens prachtige) catalogus. Met hiëroglyfen kun je het systeem vergelijken, of met gedichten, vindt de huidige museumdirecteur Benno Tempel. Je kunt de betekenis voelen, maar nooit helemaal in woorden vatten. Als voorbeeld wijst hij erop dat een serie soms ineens een leeg vel heeft: onderdeel van het ritme van het werk, als de witregel in een gedicht.
Archeologie van het schilderij
En inderdaad, het zijn een soort gedichten waarnaar we kijken. Overal zitten diepere lagen. Soms letterlijk, zoals in de overschilderde schilderijen – die laten zich lezen als een archeologische vindplaats, waar resten van oudere periodes dwars door latere heen zichtbaar worden. Vaak figuurlijk, als we teksten of symbolen in de tekening zien verschijnen die een extra verhaal toevoegen. Dit is kunst om lang naar te kijken en over na te denken. Soms kun je er ook om lachen: die combinatie van Heyboers dodelijke ernst en zijn koket verstoppertje spelen met diepere bedoelingen.
Onderdeel van het systeem was ook dat Heyboer al zijn foto’s op 30 x 40 centimeter afdrukte. Grotere afdrukken bestaan dan uit een serie aan elkaar gelegde en vaak genummerde vellen van 30 x 40. Het was één zo’n los vel dat conservator Doede Hardeman uit een la in het museum trok. Niet-begrijpend ging hij ermee naar Wim van Sinderen van het naastgelegen Fotomuseum Den Haag. Samen ontdekten ze dat het een onderdeel was van een Heyboer. Het was een van de momenten die ten grondslag lag aan deze tentoonstelling. Een vondst daarom waar we dankbaar voor mogen zijn.
Heyboer en Fieret
Tot slot nog even de geheime tip van de dag. In 2010-2011 toonde het Fotomuseum Den Haag foto’s van Anton Heyboer, Gerard Petrus Fieret en Miroslav Tichý. Alledrie fotografeerden ze op een rauwe, onafgewerkte, zeer originele manier. Nog tot en met 10 september heeft Fieret een grote overzichtstentoonstelling in datzelfde Fotomuseum. Heel even kun je dus weer Fieret en Heyboer op een steenworp afstand van elkaar bewonderen. Twee ongepolijste kunstenaars, die hun werk met stempels ver- danwel ontsierden en het leven lieten zien zoals het voor hen was.
Anton Heyboer. Te zien van 26 augustus 2017 tot en met 4 februari 2018; www.gemeentemuseum.nl
(alle foto’s: auteur)
kunstHart 