Door: Frans van Hilten. Zelf naar Petra, naar Carthago – het Rijksmuseum van Oudheden (RMO) in Leiden doet zijn bezoekers graag reisaanbiedingen gerelateerd aan hun tentoonstellingen. Bij de nieuwe, indrukwekkende expositie over Nineveh gaat dat niet. De vroegere hoofdstad van het Assyrische rijk ligt in Irak, naast en deels onder Mosul, een stad die juist door het Iraakse leger heroverd op IS.
Projectleider Anna de Wit, die samen met conservator Lucas Petit de tentoonstelling maakte, reisde tijdens de voorbereidingen naar Bagdad. Zij vertelt hoe zij één keer de de rivier de Tigris overstak, die ook door Nineveh stroomde, en dat was het enige moment van – indirecte – aanraking. Dichterbij komen was onmogelijk.
Hangende tuinen
En dat terwijl Nineveh een schitterende stad geweest moet zijn, in de zevende eeuw voor Christus zelfs de grootste ter wereld. In Leiden draaien verschillende animaties van hoe deze stad aan de Tigris er waarschijnlijk uitzag: imposant, ruim, luxueus en groen. Zelfs de legendarische hangende tuinen van Babylon waren waarschijnlijk niet daar, maar in Nineveh.
Nineveh en de Assyriërs – anders dan van bijvoorbeeld het oude Rome of Egypte is het voor veel mensen ver van hun bed. Toch slaagt het museum erin de stad tot leven te brengen en wel door een zeer brede en diverse aanpak.
Spijkerschrift
Natuurlijk zijn er heel veel voorwerpen en reliëfs uit Nineveh, die het verhaal vertellen van een wrede en krijgshaftige cultuur, maar ook een geletterde cultuur (spijkerschrift) en een handelsnatie.
Wie wat meer van andere antieke culturen weet, herkent veel. Zo herinnert het Gilgamesj-epos aan de manier waarop de Griekse heldenverhalen van Homeros eeuwenlang mondeling werden doorgegeven. Nooit eerder waren zo veel originele vondsten samen in één tentoonstelling te zien sinds ze gevonden werden.
Archeologie
Dat proces van vinden is een tweede aspect dat aan bod komt. De geschiedenis van de archeologie is vaak net zo interessant als de geschiedenis van wát men vond en we kijken mee over de schouder van archeologen vanaf de negentiende eeuw en zelfs even van schrijfster Agatha Christie, die met zo’n archeoloog getrouwd was en in Nineveh een complete detectiveroman schreef.
Jonas in de walvis
Tijdens mijn bezoek kwam een verslaggever van de EO zich aandienen – zijn invalshoek zou zomaar eens kunnen liggen in het overigens onderhoudende oudtestamentische verhaal van Jonas, die alleen maar in die walvis terecht kwam omdat hij vluchtte voor Gods opdracht. En die opdracht lag in Nineveh. Boeken en prenten over deze Bijbelse Nineveh-verhalen vormen een derde component van de expositie.
Erfgoed
Maar uiteindelijk ligt de kern van deze tentoonstelling in de vraag: wat is cultureel erfgoed? In een zaal gewijd aan de val van Nineveh zien we hoe een coalitie van onderdrukte volkeren in opstand kwam en de stad verwoestte in 612 v.C., maar ook hoe Islamitische Staat in recente jaren heel veel overblijfselen, inclusief het museum in Mosul, heeft vernietigd.
En dan zien we dat er eigenlijk geen good guys in het verhaal zijn. Want op de reliëfs zien we maar al te vaak hoe ook de Assyriërs zelf onderworpen volkeren deporteerden en elders in het rijk als dwangarbeiders aan het werk zetten. Losgesneden van hun eigen cultuur, hun familie, hun taal. Zo voorkwamen de Assyriërs opstanden in de veroverde gebieden.
Unesco-patronage
Wat IS heeft gedaan in Nineveh, Palmyra en tal van andere steden is eigenlijk niet anders: zij beroven mensen van hun verleden, hun afkomst, en daarmee van een belangrijk deel van hun identiteit.
Anna de Wit sprak ook met hedendaagse vluchtelingen uit Irak en hoorde, hoe zij eronder lijden dat hun kinderen opgroeien zonder contact met het erfgoed van hun land. Het RMO probeert met deze tentoonstelling de bezoekers bewust te maken van het belang van cultureel erfgoed voor identiteit. Het levert ze de zeer zeldzame patronage op van werelderfgoedorganisatie Unesco.
Reconstructies in 3d
Een tweede doel is een bijdrage te leveren aan de wederopbouw van wat er vernietigd is. Dat gebeurt door de tentoonstelling zelf, maar ook door de samenwerking met wetenschappelijke partners. Zo zijn er op basis van vakantiekiekjes van talloze mensen digitale 3d-reconstructies gemaakt van het verwoeste museum in Mosul. Enkele beelden of delen ervan zijn zelfs in 3d weer uitgeprint. Delen van vrijwel volledig verwoeste reliëfs in paleiszalen zijn door een internationaal onderzoeksteam gereconstrueerd en worden met een beamer belicht in wat vermoedelijk de oorspronkelijke verfkleuren waren.
Lamassu’s terug naar Irak
Dan staan er ook nog twee kolossale lamassu’s, beelden met een leeuwenlichaam en een mensenhoofd, die belangrijke toegangen flankeerden. Deze twee exemplaren zijn afgietsels van een origineel dat in de negentiende eeuw werd geroofd voor het British Museum. Na de tentoonstelling gaan ze naar een universiteitscollectie in Irak, die blij is weer wat erfgoed terug te krijgen, al is het een kopie.
Soms moet je blij zijn met die roof-archeologen uit de vorige eeuw. Schrijnend.
Nineveh, hoofdstad van een wereldrijk. Rijksmuseum van Oudheden, Leiden, tot en met 25 maart 2018
Foto boven: reconstructie Nineveh © Kais Ishak
> Zelf ook iets moois gezien of gehoord? Deel het hier!
kunstHart 