Door: Frans van Hilten. Hij is niet zo beroemd als zijn tijdgenoot Kandinsky, maar zijn werk is indrukwekkend en heeft veel invloed gehad op andere kunstenaars: Alexej von Jawlensky. Zelf in het bezit van een prachtig, iconisch vrouwenportret wijdt het Gemeentemuseum Den Haag nu een hele tentoonstelling aan hem.
Alexej von Jawlensky (1864-1941) was een expressionist: in plaats van wat hij zag, schilderde hij wat hij voelde. Maar als je Jawlensky alleen als expressionist beschouwt, sneeuwt hij gemakkelijk onder tussen zijn tijdgenoten. Daarom heeft het Gemeentemuseum als invalshoek gekozen voor de spirituele kant van Jawlensky. Een spirituele kant die deels wortelt in zijn Russische afkomst, maar een eigen weg vindt in een brede zoektocht naar nieuwe diepgang in yoga, antroposofie en andere stromingen. Velen ondernamen zo’n zoektocht rond 1900 – eigenlijk net als nu. Deze kijk op Jawlensky levert een tentoonstelling op die niet makkelijk is, maar wel erg mooi.
Murnau en Der Blaue Reiter
In een zestal zalen plus enkele kabinetten doorloopt de bezoeker het artistieke leven van Jawlensky. Zijn vroege schilderlessen in Rusland door de beroemde Ilja Repin. Zijn vormende periode in het dorp Murnau, waar hij verbleef met zijn inspirator en geliefde Marianne von Werefkin en met Wassily Kandinsky en diens partner Gabriele Münter. De oprichting van de los-vaste kunststroming Der Blaue Reiter, waarmee ook Jawlensky op tentoonstellingstournee ging. De ontwikkeling van landschappen en portretten: steeds minder een realistische weergave van het uiterlijk, steeds meer vurige uiting van het innerlijk.
Icoon = de heilige
Jawlensky beschouwde zijn landschappen ook als een soort portretten. Niet alleen een mens, ook een landschap had in zijn visie een ziel. In wat hij schilderde, wilde hij die ziel vastleggen, zodat het portret ook de geportretteerde wordt. Dat doet denken aan de Russisch orthodoxe iconen, die niet een afbeelding van een heilige zijn, maar een personificatie van die heilige zelf.
Variationen en Meditationen
Later schildert Jawlensky steeds meer herhalingen. Van het uitzicht uit het raam in Saint-Prex (Zwitserland), waar hij niet weg kan door de Eerste Wereldoorlog, maakt hij een enorme serie Variationen. Steeds hetzelfde uitzicht, steeds abstracter en in andere kleurstellingen afgebeeld. Ook zijn portretten worden abstracter, verbeelden alleen nog een gevoel en geen specifiek mens meer. Nog later, als hij door artritis meer en meer verlamd raakt, schildert hij met een penseel tussen zijn verwrongen vuisten geklemd zo’n duizend heel kleine Meditationen, ook weer variaties op een thema.
Op de tentoonstelling is een flinke hoeveelheid van zowel deze late portretten als Variationen en Meditationen bijeen gebracht. Dat geeft een fascinerende en ontroerende kijk in het wezen van een kunstenaar, die moest blijven schilderen ook toen hij het niet meer kon. Hij staat er niet alleen in. Ook Mark Rothko, Rik Wouters en Niki de Saint Phalle werkten door terwijl hun lichaam door ziekte gesloopt werd.
Platencollectie
Bijzonder is dat Jawlensky heeft vastgelegd naar welke muziek hij luisterde al schilderend aan zijn Variationen. Ook muziek kent thema’s met variaties. De platencollectie van Jawlensky is bewaard gebleven en passages waarvan bekend is dat hij ze hoorde onder het schilderen, spelen in een van de kabinetten. Daarnaast is een aantal voorwerpen, waaronder een reisicoon, uit het privébezit van Jawlensky op de tentoonstelling te zien. Het Gemeentemuseum mocht ze lenen van kleindochter Angelica Jawlensky Bianconi.
In de laatste zaal zien we werk van na-oorlogse kunstenaars als Donald Judd. Je zou de link niet zo snel leggen, maar zie je diens kleurige minimal art naast een serie Meditationen van Jawlensky, dan herken je duidelijk de invloed van de Rus.
Kinderkunstboek Haar ogen
Speciaal het vermelden waard is het kinderboek Jawlensky – Haar ogen van Bette Westera en Sylvia Weve. Het valt niet mee een goed kinderboek over een kunstenaar te maken zonder dat het een versimpelde biografie of een te letterlijke imitatie van de kunstwerken wordt. Zonder Jawlensky echt te kopiëren heeft Weve de sfeer van zijn werk weten te treffen: de kleuren, de ogen, de vormen, en vooral de wereld die je daarachter kunt ontdekken. Ook het verhaal van Westera gaat uit van het nabije, maar ongrijpbare: het contact dat een jongetje met zijn overleden moeder blijft voelen. Mystiek zonder hoogdravendheid.
- Alexej von Jawlensky – Expressionisme en devotie. Gemeentemuseum Den Haag, tot en met 27 januari 2019.
- Ook iets moois gezien? Deel het met kunstHart!
kunstHart 