Odisseia: de verhalen die Homerus niet vertelt

Door: Petra van der Kroft. Buiten stormt en regent het. Tijdens de korte wandeling van mijn auto naar de Koninklijke Schouwburg raken mijn voeten totaal doorweekt, maar het geeft niet. Binnen wacht mij een feest. De acteurs van theatergezelschap Cia. Hiato nodigen het publiek bij binnenkomst van de zaal uit op het podium waar een grote tafel met water en cachaça (een soort Braziliaanse rum) staat. Aline Filócomo (Penelope) verwelkomt iedereen met knuffels en heet je welkom in haar huis. De andere acteurs spreken je aan en vertellen je dat het feest is. Dat we gaan zingen en dansen. Odysseus is eindelijk thuisgekomen en het is party time!

In het oorspronkelijke verhaal van Homerus is Odysseus een Griekse held die na tien jaar oorlog voeren tegen de Trojanen huiswaarts keert. De Grieken hebben dankzij een list van Odysseus de overwinning behaald. Het zou echter nog tien jaar duren voordat Odysseus uiteindelijk thuiskomt bij zijn vrouw Penelope en inmiddels volwassen zoon Telemachus. Verschillende tegenslagen verhinderen de terugkeer van Odysseus: zijn bemanning wordt door de tovenares Circe in dieren veranderd, gevangen genomen door een éénogige reus; hijzelf wordt zeven jaar gevangen gehouden door de waternimf Kalypso; de Sirenen (een soort zeemeerminnen) proberen hem van koers te brengen. Odysseus weet steeds door middel van listen te ontsnappen en herenigt zich met zijn vrouw.

Vrouwen uit Odysseus’ leven

In het stuk Odisseia van de Braziliaanse regisseur Leonardo Moreira is Odysseus alles behalve een held. Odysseus zelf komt in het vierenhalf uur durende stuk nauwelijks in beeld. Moreira laat in plaats daarvan de vrouwen uit het leven van Odysseus aan het woord. De acteurs van Cia. Hiato vertellen in uitsluitend monologen de verhalen die Homerus niet vertelt.

Het is een indrukwekkende voorstelling waar je als toeschouwer niet met afstand naar kunt kijken. Dat is ook niet de bedoeling. De acteurs doen er alles aan om het publiek te engageren en slagen daar ook in. Door zichzelf (letterlijk) bloot te geven en persoonlijke verhalen te verweven met hun personage wordt een groot deel van het publiek over de streep getrokken om mee te doen. Voor enkelen gaat het te ver. Deze mensen krijgen de kans om de het stuk vroegtijdig te verlaten. Ik zeg expres ‘het stuk’ verlaten in plaats van ‘de zaal’. Het publiek blijft gedurende het hele stuk op het toneel en is onderdeel van de voorstelling.

Verder lezen? Het vervolg van dit artikel vertelt veel over het verloop van het theaterstuk.

Kort daarna kan het publiek gaan zitten en begint actrice Aura Cunhi haar verhaal. Zij vertolkt Telemachus, de zoon die zijn vader ging zoeken. Zij verweeft haar persoonlijke ervaringen en de weinige herinneringen aan haar eigen afwezige vader met het verhaal van Telemachus. Fernanda Stefanski leest een brief voor, die de moeder van Aura aan de vader van Aura heeft geschreven.

De enige man in het theatergezelschap, Thiago Amaral, komt bloedend op. Hij kan alleen maar klanken uitstoten. Het is Odysseus. De man die zijn gezin verliet om oorlog te voeren; de oorlog won, maar door omstandigheden de weg naar huis niet vindt. Hier zien we zijn onmacht.

Appjes na one-night-stand

Wie wil kan nu zijn verhaal doen. Het is ‘open mic’. Nilcéia Vicente neemt haar kans waar. Via een op scherm geprojecteerde appjes-wisseling na een one-night-stand vertolkt zij het verlangen en de wanhoop van de onbeantwoorde liefde van Kalypso, die net als zij alles in het werk stelt om een man voor zich te winnen. Zij brengt uiteindelijk maar één nacht met haar geliefde door. Kalypso is zeven jaar met Odysseus geweest. Toch wijdt Homerus maar vijf paragrafen aan haar.
Na deze zeer blootgevende monoloog krijgen mensen de kans om het stuk te verlaten. Zeven personen doen dat ook.

Tijdens een korte pauze wordt er brood geserveerd en kan er gedanst worden op Griekse en Braziliaanse volksmuziek. Na de pauze volgt er een interactief stuk waarbij het publiek zich samen met de mannen van Odysseus kan warmen aan een vuur en tijdens een ‘open mic’ sessie een man uit het publiek de Cycloop verslaat.

“Na deze monoloog krijgen mensen de kans om het stuk te verlaten. Zeven personen doen dat ook”

Maria Amélia Farah laat vervolgens in een combinatie van Japanse bondage-kunst en Soefie-dans de verleidelijkheid van de Sirenen zien.

Een boze Athena wordt vertolkt door Paula Picarelli. Zij maakt zich kwaad over reeds plaatsgevonden en actuele misstanden in de wereld. Zij biedt een pistool aan. Een man uit het publiek neemt het aan en schiet haar neer. Hij biedt zijn verontschuldigingen aan.

Brazilië

Fernanda Stefanski neemt plaats voor het projectiescherm. De regels van een brief van de moeder aan de vader van Aura worden op haar lijf geprojecteerd. De brief vertelt over de verschillen tussen de sociale klassen in Brazilië en hoe zij als revolutionair daar iets aan wil veranderen.

Het is tijd voor karaoke en soep. Iemand uit het publiek zingt de Nederlandse liedjes mee. Uiteindelijk pakt Penelope de microfoon en begint (niet al te goed) te zingen. Ze heeft haar hond bij zich. Ze vertelt dat Odysseus terug is en dat dit een blijde gebeurtenis zou moeten zijn. Ze heeft tenslotte twintig jaar naar dit moment uitgekeken, maar in plaats van euforie voelt zij vertwijfeling. Zij herinnert zich de jaren van eenzaamheid. Jaren waarin ze het zwaar heeft gehad; een kind alleen heeft moeten opvoeden en het huis in verval heeft zien raken. Ze wil Odysseus verlaten, zoals hij haar verlaten heeft, maar kan het niet. Ze gaat weg en komt weer terug. Ze valt neer en veegt met haar lichaam de krijttekeningen op de vloer weg.

Functioneel naakt

Het is een intense voorstelling. De acteurs werken met hun hele lijf om zich te laten horen en zien. We zijn in Nederland wel gewend aan ‘functioneel naakt’, maar dat vrouwen zichzelf betasten op een podium voelde toch wat ongemakkelijk. Respect voor de actrices dat ze zich zo durven te geven. De overgave in het spel van de theatergroep is ook wel nodig, want de taal was voor mij een barrière. De monologen zijn in het Portugees en hoewel er ondertiteling is, gaat de diepgang van de tekst door de snelheid toch deels verloren in de vertaling. Op de momenten dat er Engels wordt gesproken door de acteurs is dit door de zware Zuid-Amerikaanse tongval nauwelijks te volgen.

Tranen met tuiten

Het is een lange zit en niet elk onderdeel heeft mijn volledige aandacht gekregen, maar het laatste stuk van Aline Filócomo maakte alles goed. Tranen met tuiten heb ik gehuild. Met haar fragiele lijf en prachtig krullende haar wist ze zonder woorden alles wat zich afgespeeld heeft uit. Heel ontroerend.

• Gezien op 12 maart 2019 bij Het Nationale Theater. Kijk hier voor de speeldata tot en met 28 maart op explorefestival.nl
• Ook iets moois gezien? Deel het met kunstHart!