‘Je paard is geen mens’ – op zoek naar realisme en dierenwelzijn bij George Stubbs in het Mauritshuis

Door Frans van Hilten en Ilse van Beest. Het Mauritshuis exposeert werk van George Stubbs, die niet alleen ongeëvenaard paarden portretteerde, maar de dieren ook bestudeerde, ontleedde en zelfs een anatomische studie over hen publiceerde. Van Stubbs was recent in het Britse museum Milton Keynes een grote overzichtstentoonstelling te zien met zeer divers werk. Het Mauritshuis focust op de periode van zijn beste paardenportretten. Hoogtepunt is het beroemde portret van racepaard Whistlejacket, één van de meest geliefde schilderijen uit de National Gallery in Londen.

Met een tentoonstelling rond een Engelse paardenportrettist uit de achttiende eeuw stapt het Mauritshuis een beetje uit de comfort zone. Een beetje, want het museum heeft naast Nederlandse schilderkunst uit de zeventiende eeuw wel meer bijzondere werken uit de achttiende eeuw. Bovendien was de manier van paarden schilderen uit de Hollandse zeventiende eeuw van grote invloed op de achttiende-eeuwse Britten. Dat Stubbs meer van paarden hield dan van mensen, is op zijn schilderijen duidelijk te zien.

Frans bezoekt de tentoonstelling als kunstjournalist. Ilse bekijkt de tentoonstelling vanuit haar ervaring met paarden en de hedendaagse paardensport. Zij heeft een jong paard dat ze opleidt met academisch grondwerk en horsemanship. Ze vindt het belangrijk dat hij zijn natuurlijke gedrag als kuddedier kan uiten. Daarom leeft hij dag en nacht samen met zes andere paarden en hoeft hij niet op stal.

Realisme

De eerste bevinding is dat Stubbs de dieren prachtig en met veel detail heeft geschilderd. Glanzende vachten, golvende manen, rollende ogen, dikke aderen, gespannen pezen en spieren. Het verschil met de kwaliteit van de afgebeelde mensen is duidelijk aanwezig: ‘Mensen boeiden hem gewoon niet,’ concludeert Ilse.

“Mensen boeiden hem gewoon niet”

Meer te zeggen over realisme is moeilijk, omdat de rassen van toen anders zijn dan de paarden van nu. Over expressie en temperament valt wel iets te concluderen. Een paard op de racebaan Newmarket Heath ziet er volgens Ilse eigenlijk veel te ontspannen uit voor een paard dat klaar zou staan voor een race: ‘Zelfs zijn achterbeen staat op rust, dat doen ze alleen als ze zich heel relaxed voelen.’ Ook het portret van het paard Blank met zijn begeleider vindt Ilse minder realistisch. ‘Het paard is heel druk en die man staat erbij alsof er niks aan de hand is.’

De stemming van de paarden kan Ilse goed aflezen aan de stand van de oren. Platte oren betekenen pijn, kwaadheid of concentratie. Als voorbeeld wijst ze op drie merries met veulens in een idyllisch landschap. ‘Het witte paard toont interesse in een andere merrie. Die voelt zich bedreigd: weg bij mijn veulen!’ De merries, zo vrij in de wei, geven nog een ander inzicht. Er hangt geen enkel schilderij van paarden op stal en de paarden op dit schilderij zijn vrij om hun kuddegedrag te laten zien. Stubbs heeft zich niet alleen goed verdiept in de anatomie van de dieren, maar ook in hun natuurlijk gedrag.

Anatomie

Stubbs ontleedde zelf paarden en publiceerde een anatomische studie. Werktekeningen, maar ook pagina’s van zijn boek liggen en hangen op de tentoonstelling. Op de tekeningen worden de paarden laag voor laag uitgepeld, als een Bodyworlds. Vreemd: de paarden staan of lopen, maar dat kan bijna niet anders dan artistieke vrijheid zijn. Ilse wijst erop hoe fragiel de botten in de benen eigenlijk zijn, terwijl die toch een paar honderd kilo overeind moeten houden.

We staan stil bij het skelet van Eclipse, het snelste renpaard ooit, en zijn portret door Stubbs. Ilse begrijpt goed dat hij met zijn langgerekte romp een goed renpaard was: ‘Waarschijnlijk dat hij daardoor die grote galopsprongen kon maken.’

Over het pièce de résistance, het portret van Whistlejacket, is gezegd dat de geportretteerde helemaal niet zo’n goed renpaard was. ‘Dat zie je wel terug in zijn bouw,’ vindt Ilse. ‘Hij heeft best forse billen, een flinke nek en dat maakt hem voor lange afstanden niet zo geschikt. Misschien dat hij wel een heel goede sprinter was geweest en geschikt voor snelle wendingen.’ Whistlejacket is dus puur beroemd geworden door George Stubbs’ schilderij.

Dierenwelzijn

Op het schilderij van Eclipse is te zien dat de staart deels is afgeknipt. Even nazoeken levert op dat paarden achttien tot tweeëntwintig staartwervels hebben. Eclipse heeft er elf, dus als er geen wervels zoekgeraakt zijn door de eeuwen heen is hij gecoupeerd. Uiterst pijnlijk volgens Ilse. ‘In België doen ze dat met trekpaarden nog steeds. Officieel mag het niet meer, maar je kunt bij de dierenarts een verklaring van medische noodzaak vragen en zo’n verklaring geven ze gewoon af, ook al komt medische noodzaak vrijwel nooit voor.’

Het is niet het enige punt van dierenwelzijn dat aan de orde komt bij het bekijken van de tentoonstelling. Ilse wijst op een bepaald soort bit dat scherp in de mond kan zijn en druk geeft achter de oren. Ze worden nog steeds gebruikt.

Dooddoeners

Bij het EK paardensport van 2019 in Rotterdam ontstond discussie over dierenwelzijn nadat een dierenactiviste door het springparcours heen rende. ‘In deze discussie heb je meerdere kampen,’ verklaart Ilse. ‘Er zijn mensen die vinden dat het paardrijden überhaupt niet ethisch is, dat je ze vrij moet laten in de wei, laten doen waar ze zelf zin in hebben. Je hebt een stroming in het midden, die pleit voor nieuwe regels voor het gebruik van bitten en sporen. En je hebt een groep die zich minder aantrekt van dierenwelzijn en met dooddoeners komt als: ja, maar in de Oostvaardersplassen is het voor paarden nog veel erger.’ Ook over hoefijzers, die op sommige schilderijen wel en op andere niet te zien zijn, wordt gediscussieerd. Volgens Ilse worden paarden soms onnodig beslagen, wat druk geeft op pezen en gewrichten.

“Er zijn mensen die vinden dat het paardrijden überhaupt niet ethisch is, dat je ze vrij moet laten in de wei”

Frans is een beetje geschokt. ‘Ik had een geromantiseerd beeld van de behandeling van paarden. Natuurlijk weet ik dat mensen dieren vreselijke dingen aandoen, maar ik dacht altijd dat dat niet voor paarden gold omdat mensen die vaak idealiseren.’

Ilse: ‘Je kunt heel veel van je paard houden, maar je moet wel onthouden dat het een paard is en geen mens. Je kunt niet zeggen: Hij staat lekker warm in zijn stalletje vannacht. Een paard heeft helemaal geen behoefte aan een stalletje, die wil het liefst bij zijn kudde zijn. Paarden kunnen zelfs niet goed slapen als ze geen ander paard om zich heen hebben. In de natuur staan ze in een kudde, gaan ze om de beurt slapen en gaat de ander op wacht staan. Als een paard afgezonderd staat, komt hij niet in de herstellende remslaap omdat hij constant alert moet zijn.’

Respect

Ondanks de bitten, beslagen hoeven en gecoupeerde staarten zie je aan Stubbs’ schilderijen dat hij veel respect had voor de dieren. Hij toont ze het liefst in natuurlijke omgeving en de afgebeelde ruiters rijden allemaal met een losse teugel. Dat is een groot contrast met hoe paarden worden afgebeeld op werken van andere schilders uit deze eeuw. Zoals het schilderij van de Franse schilder Jacques-Louis David die Napoleon afbeeldde op een paard met opengesperde mond en weggedraaide ogen van pijn of stress. Dat soort beelden zul je bij Stubbs niet tegenkomen. Dit maakt een museumbezoek aan het Mauritshuis voor de tentoonstelling George Stubbs – De man, het paard, de obsessie zeer de moeite waard – voor kunstfans én voor dierenliefhebbers.

• George Stubbs – De man, het paard, de obsessie, Mauritshuis, Den Haag, tot en met 1 juni 2020.
• Ook in het Mauritshuis: tweeluik van Bartholomäus Bruyn na 125 jaar herenigd
• Ook iets moois gezien? Deel het met kunstHart!