Veelzijdig en gekweld: Paulus-tekenaar Jean Dulieu 100 jaar geleden geboren

Het zou een leeftijd zijn, kabouters waardig: 100 jaar geleden werd de bedenker van Paulus de boskabouter geboren. Maar tekenaar, schrijver, poppenspeler en stemacteur Jean Dulieu overleed al in 2006. Hoe levend is zijn creatie nog?

Door Frans van Hilten. Jean Dulieu werd 13 april 1921 geboren als Jan van Oort. Hij was een man met vele talenten. Muzikaal als hij was werd hij violist in het Concertgebouworkest, maar toen de oorlog de uitvoeringen van het orkest platlegde, ging hij tekenen. Een vredige kabouter als tegenwicht tegen het oorlogsgeweld, omringd door vriendelijke figuren als Oehoeboeroe de uil, Salomo de raaf en Gregorius de das. Pas na de bevrijding kreeg Paulus de boskabouter het aan de stok met de kwade heks Eucalypta en kregen de bosavonturen een heel ander verloop.

Vanaf 1946 verscheen Paulus dagelijks als tekststrip in Het Vrije Volk. De viool bleef in de wilgen hangen, want Dulieu reisde ook rond met een poppenspel en wie zich vandaag in zijn vingers snijdt bij het snijden van een poppenkop, kan morgen niet vioolspelen.

Radio zonder overdubs

Op de strips volgden al snel boeken met prachtige illustraties en van 1955 en 1964 zat menig kind twee maal per week aan de radio gekluisterd voor de hoorspelen die Dulieu in zijn eentje, zonder overdubs, live insprak. Zijn enorme muzikaliteit kwam hem daarbij goed van pas. Zie Dulieu in actie als stemacteur bij het aanvaarden van de Stripschapsprijs 1981!

In 1965 publiceerde Dulieu zijn magnum opus Paulus en de eikelmannetjes. In dit lijvige boek met voor die tijd ongekend veel kleurenplaten wordt Paulus nog veel kleiner getoverd door Eucalypta, om koning te worden van de warrige eikelmannetjes. Dulieu experimenteerde met nieuwe aquareltechnieken, die een beeld moesten geven van hoe de eikelmannetjes de wereld zagen.

Toen Dulieu zich na een succesvolle marionettenserie aan een tekenfilm wilde wagen, deed hij als geboren control freak alles zelf. Het kostte hem letterlijk jaren om een minieme hoeveelheid film te maken. De omroep haakte af bij het immens trage productietempo en Dulieu stond met lege handen. Noodgedwongen verkocht hij de Paulus-rechten aan Thijs Chanowski, eerder maker van De Fabeltjeskrant. Chanowski bracht in 1974-1975 een slappe versie van Paulus op tv, tot ergernis van Dulieu.

Die werkte tegelijkertijd zelf hard aan nieuwe strips. Iets waar hij jaren eerder mee gestopt was, maar het filmfiasco maakte het financieel noodzakelijk. Het leverde nog ongeveer tien jaar Paulusverhalen op, deels weer bewerkt tot boekjes, totdat Dulieu in 1983 besloot definitief een punt te zetten achter Paulus.

Razernij

Jean Dulieu was succesvol als Paulus-maker, maar ook een gekweld man. Hij verloor een zoon aan een verkeersongeluk en zijn pogingen om behalve met Paulus ook met serieuze romans voor volwassenen door te breken, mislukten.

In de omgang was hij niet altijd even aangenaam. Dochter Dorinde sprak in een uitzending van Kruispunt van regelmatige ‘totale razernij’. In haar biografie Paulus de Boskabouter of Het dubbelleven van Jean Dulieu (2012) probeert zij haar vaders leven te duiden en spaart hem daarbij niet. Perverse seksuele gevoelens, sadistische ondertonen, misogynie en de moeizame relatie met vrienden en familie, het komt allemaal aan bod. Dorinde van Oort weet als insider natuurlijk meer dan wie ook en had toegang tot alle bronnen, anderzijds kan haar portret soms gekleurd zijn door haar eigen ervaringen. Desondanks heeft zij tot nog toe de enige volledige biografie afgeleverd en dat is een belangrijke verdienste.

Heilige en verdoemde

Eén avontuur buiten Paulus om werd wel een succes: zijn boek Francesco (1956) over Franciscus van Assisi werd diverse malen bekroond, al bleef de verkoop aanvankelijk achter. Ter voorbereiding reisde Dulieu niet alleen uitgebreid rond door de streek waar Franciscus geleefd had, hij tekende ook eerst in het (nooit gepubliceerde) boek Maledictus (de verdoemde) een hoop grimmigheid van zich af om zich pas daarna zuiver genoeg te voelen voor de studie naar de Italiaanse heilige. De tekeningen in Francesco zijn in een heel andere, lossere stijl dan het Paulus-werk.

Tekenaar

Dulieu bleef altijd primair tekenaar. Elk verhaal ontstond vanuit zijn behoefte vast te leggen wat hij zag, en dan vooral in de natuur – er zijn talloze schetsjes van reizen, bomen en dieren. Het verhaal kwam later. In zijn grenzeloze perfectionisme hertekende hij sommige boeken diverse malen bij heruitgave. Zijn woonomgeving – achtereenvolgens Terschelling, Soest en Arnhem – was duidelijk herkenbaar in zijn tekenwerk.

Het opgelegde regime van krantenstrips frustreerde hem: dat er na elke tekening altijd nog twee bij moesten, maar ook dat je nooit eens iets lekker groots kon tekenen, want daar zat het kader in de weg. Dulieu liet zijn personages dan ook wel eens dwars door de rand van het plaatje tuimelen.

Ook nadat zijn vrouw Kitty in 1986 overleden was en Jan van Oort zich somber terugtrok, bleef hij tekenen: woordspelingen (arabier = een papegaai met een pul voor zich), bomen en portretten van beroemdheden. Een echte markt vond hij er niet meer voor. De laatste jaren leefde hij in afzondering met zijn hond Baloe.

Dulieu in de 21e eeuw

Met zijn prachtige, bloemrijke taal lijkt Dulieu in eerste instantie nauwelijks een schrijver voor de huidige nuchtere periode van less is more. Bij Paulus is het nooit ‘…, zei Eucalypta’ maar altijd grinnikte, meesmuilde, pruttelde, krijste, lispelde, mopperde… Daarnaast tekende hij vooral in de begintijd regelmatig wereldbewoners van buiten Europa op een manier die tegenwoordig echt niet meer zou kunnen en het Indisch aandoende spraakje van Zwarte Piet in de hoorspelversie van klassieker Paulus de Hulpsinterklaas zou vandaag de dag ook geen goedkeuring meer krijgen.

Zijn illustraties, waarin de natuur altijd centraal staat, hebben daarentegen een tijdloze kwaliteit. Het is dan ook maar goed dat Uitgeverij De Meulder zich bekommert om de nalatenschap en al heel wat Paulus-klassiekers, maar ook strips, postuum in mooie kwaliteit heeft heruitgegeven. Voor wie wat meer met Paulus heeft, is er bovendien de nog regelmatig verschijnende Bouterbode.

Paulus is jarig!

Ook van de radio-hoorspelen, die aanvankelijk alle 900 (!) gewist leken, dook na een oproep in een overigens prachtige radio-uitzending van VPRO’s De Avonden een aardig deel weer op: particulieren bleken destijds heel wat te hebben opgenomen. Veel verhalen konden zo worden gereconstrueerd, al vallen er soms gaten in en is de geluidskwaliteit niet altijd geweldig. Op YouTube zijn de grammofoonplaten terug te vinden die Dulieu door de jaren heen uitbracht. Die zijn allemaal van zeer hoog niveau, maar voor deze gelegenheid lijkt Paulus is jarig me de meest gepaste. Het kaboutermannetje zelf wordt dit jaar immers ook 75.

• Beluister een mooie samenvatting van interviews met Jean Dulieu bij de Radiovereniging
• Foto boven: Kinderboekenweek 1960 in de Bijenkorf, Jean Dulieu verkoopt zijn boeken (bron Nationaal Archief/Wikimedia Commons)