‘Dicht bij Vermeer’ in de bioscoop: ‘Tijdens de montage gebeurde er nog van alles’

Prijswinnend documentairemaker Suzanne Raes volgde de totstandkoming van de grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum in haar nieuwe film Dicht bij Vermeer, die donderdag 9 maart in première gaat. ‘Alle hoofdpersonen hebben een bijzonder band met Vermeers schilderijen.’

Door Frans van Hilten. Op de dag dat ik dit stuk schrijf, heeft het Rijksmuseum een nieuwe hoeveelheid toegangskaarten voor de tentoonstelling Vermeer in de verkoop gedaan. De stormloop op de extra kaarten leidt meteen tot een crash van de website.

Documentairemaker Suzanne Raes zat met de camera vlak bovenop de totstandkoming van de tentoonstelling. Een jaar lang volgde ze de curatoren die zo veel mogelijk doeken van Johannes Vermeer naar Amsterdam probeerden te halen – 37 zijn er aan hem toegeschreven en ze bevinden zich over de hele wereld. ‘Toen ik eraan begon, waren er 21 schilderijen toegezegd,’ vertelt ze. ‘In de loop van het jaar waren er nog wat tegenvallers, maar ook meevallers en zijn het er uiteindelijk 28 geworden.’

Scanapparatuur

‘Het Rijksmuseum is tegelijkertijd bezig met een groot langdurig Vermeeronderzoek en kon de bruikleengevers als soort tegenprestatie ook aanbieden dat hun werken met de nieuwste scanapparatuur kon worden onderzocht. Bij de echte onderhandelingen kon ik zelf nauwelijks aanwezig zijn, maar ik ben met curatoren Pieter Roelofs en Gregor Weber mee geweest naar New York, Washington en Braunschweig.’

Niet altijd was Johannes Vermeer zo geliefd. ‘In het Rijksmuseum staat Vermeers naam niet eens in de eregalerij. Toen het Rijksmuseum gebouwd werd was hij lang niet zo beroemd als nu. Er is in het museum ook nooit eerder een Vermeertentoonstelling geweest. Ik vond het leuk te laten zien wat er komt kijken bij het maken van een tentoonstelling, wat voor verhaal het museum over Vermeer wil vertellen en ook waar al die schilderijen zitten wereldwijd – dat éénderde van de Vermeers in Amerika hangt, wist ik voorheen ook niet.’

Vermeer en Rembrandt

Wat Raes opviel bij het maken van de film was de grote liefde van de curatoren voor de vaak kleine schilderijtjes van de meester. ‘Als je Vermeer vergelijkt met Rembrandt, zie je dat hij een heel andere emotie oproept, een ander soort liefde. Alle hoofdpersonen van mijn documentaire hebben een bijzonder band met Vermeers schilderijen. Ik wilde van ze weten wat het voor ze betekent dat al die doeken weer hier in Nederland zijn. Dat is uniek. Gregor Weber (hoofd beeldende kunst Rijksmuseum, red.) kwam er bijna niet uit in het verwoorden hoe bijzonder dit is. Het is iets woordeloos en dat wilde ik laten zien. Je ziet ze in de film naar de schilderijen kijken en via die liefhebbende blik kan je in de film meekijken.’

‘Voor ik aan het project begon wist ik niet veel over Vermeer en ik maakte de film ook voor een publiek dat niet veel over hem weet. Er zijn boekenkasten vol over Vermeer geschreven en en nog steeds worden er nieuwe dingen ontdekt. Over die nieuwe inzichten worden door de wetenschappers in de film op een toegankelijke manier verteld.’

Meisje met de fluit

Ondanks alle kennis is ook voor experts niet altijd zeker of een schilderij een echte Vermeer is. Tijdens de totstandkoming van de tentoonstelling ontstond een kleine rel toen bruikleengever de National Gallery of Art in Washington DC in de pers verklaarde dat hun schilderij Meisje met de fluit toch geen echte Vermeer was en het Rijksmuseum kort daarna in de pers het tegenovergestelde verklaarde. Raes: ‘Wat maakt een Vermeer een Vermeer? Over het Meisje met de fluit gaan de meningen van “Het is glashelder een Vermeer” tot “Het is ondenkbaar dat dit een Vermeer is”.’

Voor de film werkte Raes samen met de Nederlands-Roemeense componist Alex Simu. ‘Hij heeft voor de film dertig tracks gecomponeerd over schilderijen van Vermeer, deels voor oude instrumenten, en die hebben we bij de schilderijen gevoegd waar ze over gingen. Dat werkte naadloos.’

Camera obscura

Een paar favoriete scènes heeft Suzanne Raes zeker. ‘Gregor Weber doet in de film onderzoek naar de camera obscura, die Vermeer mogelijk gebruikte. Hij gaat dan zijn vriendin met een camera obscura bekijken en uitzoeken hoe dat heeft gewerkt. Dat was heel bijzonder, zij hebben een heel leuke manier van omgang. Als ze kijken wat de camera obscura doet met scherptediepte, vraagt zij: ‘Und? Sehe ich schon aus wie das Mädchen mit dem Perl?” Een andere scène is het bijwonen van het weghalen van het Meisje met de Parel uit het Mauritshuis. Een plechtig moment. En grappig is het wanneer één van de twee particuliere eigenaars Thomas Kaplan, zijn Vermeer in zijn handen neemt en haast mee rondzwaait. Er wordt dan een grap gemaakt over het enige schilderij dat letterlijk “in private hands” is.’

In Raes’ oeuvre neemt Dicht bij Vermeer een bijzondere plaats in. ‘Het is niet makkelijk een film over schilderijen te maken. Bovendien is het een ongelofelijk groot evenement en stonden de hoofdpersonen het afgelopen jaar echt onder hoge druk. Ik vroeg voor de film tijd die ze nauwelijks hadden. De tentoonstelling is in de Philipsvleugel in twee weken gebouwd, alles is geschilderd, het was een soort militaire operatie. We liften met de film nu natuurlijk wel mee op de hype; de film komt in eenenveertig theaters te draaien. Het is een slow movie en ik vind het leuk dat mensen die geconcentreerd in het donker kunnen gaan kijken. Ik zou aanraden eerst de film te zien en dan de tentoonstelling omdat je dan het verhaal achter een aantal schilderijen kent.’

‘Qua planning was het een onmogelijk project: tijdens de montage gebeurde er nog van alles, de aankomst van de schilderijen en de finale kon ik pas een week geleden filmen. Maar het zit er nu bijna op. En ik voelde me gezegend dat ik alleen door de zalen mocht lopen. Hopelijk laat de film je van net zo dichtbij kijken.’

• Suzanne Raes, Dicht bij Vermeer, Docmakers 2023. Info en filmagenda op cinedeli.nl

Beeld boven: Abbie Vandivere, restaurator bij het Mauritshuis, bij het Meisje met de Parel. Still uit de film.