Gauguin en Laval op Martinique: unieke werken bijeen in Van Gogh Museum

Door: Emiel Maigoda. Vandaag gaat in het Van Gogh Museum in Amsterdam de tentoonstelling Gauguin en Laval op Martinique open voor publiek. Voor kunstHart toog ik afgelopen dinsdag naar de perspresentatie van deze tentoonstelling.

In de Van Lanschot Gallery aangekomen houdt museumdirecteur Axel Rüger een inleidend verhaal, staande bij het schilderij De mangobomen, Martinique van Paul Gauguin. Het was dit schilderij dat de broers Theo en Vincent van Gogh rechtstreeks kochten van Gauguin bij zijn terugkeer uit Martinique. Vincent noemde het zelfs ‘hoogstaande poëzie’. Dit schilderij vormt de aanleiding en het hart van de tentoonstelling, waaraan zo’n twee jaar voorbereiding is voorafgegaan.

65 bruikleengevers

Bij onderzoek is gebleken dat er nog nooit eerder een tentoonstelling is gehouden over het werk wat Gauguin en Laval hebben gemaakt op Martinique. Mede omdat het gemaakte werk zeer verspreid is geraakt over de hele wereld en terecht is gekomen bij grote musea en in privécollecties. Aan deze tentoonstelling hebben 65 bruikleengevers bijgedragen, waaronder 24 musea, 7 privécollecties en tal van anonieme collecties. Het unieke aan deze tentoonstelling is dat er werken te zien zijn die nooit eerder voor publiek te bezichtigen zijn geweest, laat staan op één tentoonstelling bijeen gebracht.

Martinique

Senior conservator Maite van Dijk vertelt dat de reis naar Martinique de eerste keer was dat Gauguin als kunstenaar buiten Frankrijk op zoek ging naar nieuwe inspiratie en nieuwe motieven. Daarnaast wilde hij weg uit het decadente Parijs en was hij zoekende naar een primitievere samenleving waar hij dichter bij de natuur kon zijn. De reis ondernam hij samen met Charles Laval, heden ten dage nauwelijks meer bekend bij het grote publiek, die ook Van Gogh kende. Laval werd nogal eens weggezet als ‘leerling/volgeling van Gauguin’, maar de tentoonstelling laat zien dat hij best belangrijk was als reisgenoot en hoe vooruitstrevend hij al was in het werk dat hij op Martinique gemaakt heeft.

Gauguin en Laval laten een prachtig beeld zien van Martinique, hoewel het door het geschilderde onderwerp ook subjectief is. Hun focus lag op Afrikaanse vrouwen die daar hard aan het werk waren, terwijl de sfeer in de schilderijen veel meer een soort van paradijselijke rust tonen. Het verblijf op Martinique is voor de ontwikkeling en stijl van beide schilders belangrijk geweest, veel meer nog dan in Parijs en Pont-Aven.

Schetsen

Hoogtepunt van de tentoonstelling zijn de schetsen die Gauguin heeft gemaakt. Hij schetste tal van losse elementen die hij later in z’n schilderijen heeft verwerkt. De schetsen zijn opgehangen aan glazen panelen, wat de mogelijkheid biedt naar het schilderij te kijken waar een geschetst element in is verwerkt. De schetsen variëren van ‘een aanzet’ getekend met alleen zwart krijt tot gedetailleerde schetsen die gekleurd zijn met pastel en transparante of dekkende waterverf. Gauguin gebruikte drie schetsboeken op verschillende formaten en heeft deze ook op andere reizen gebruikt. Helaas zijn deze schetsboeken later uit elkaar gehaald en zijn de losse bladen over allerlei collecties verspreid geraakt.

Fotomoment

Na de inhoudelijke vertelling van Maite van Dijk neemt Axel Rüger weer het woord en gaat dan over tot het fotomoment: het opvullen van de nog lege plek naast het schilderij De mangobomen, Martinique. Met het ophangen van Martinikaanse vrouwen‘ is de tentoonstelling officiëel voltooid en gereed voor het publiek. De schets Martinikaanse vrouwen komt uit een privécollectie en hangt voor het eerst op een tentoonstelling. Waar zou het beter dan kunnen hangen dan naast het schilderij waar de twee elementen van deze schets in opgenomen zijn.

Rondgang langs de werken

Na dit unieke moment worden we in twee groepen rondgeleid. Junior conservator Joost van der Hoeven neemt ons mee langs de werken en verteld hoe de tentoonstelling is opgebouwd. De tentoonstelling begint met twee zelfportretten van Laval en Gauguin uit 1888 die hun vriendschap weergeven. Daarna lopen we langs de werken die op Martinique zijn geschilderd. Hierbij worden we bij tal van werken gewezen op elementen die ook op de getoonde schetsen te vinden zijn. Door het ontwerp van Jelena Stefanović is de tentoonstelling mooi overzichtelijk. Het laatste deel van de tentoonstelling heeft betrekking op werk dat pas gemaakt is na terugkeer uit Martinique. Zo staat er een vitrine met voorwerpen die Gauguin zelf maakte en in enkele werken geschilderd heeft. Zoals het beeldje Vrouw van Martinique, dat hij geschilderd heeft in het werk Rozen en beeldje uit 1889.

Bekoelde vriendschap

Aan het eind van de rondgang hangt het werk Zelfportret, opgedragen aan Carrière uit 1888. Oorspronkelijk had Gauguin dit zelfportret opgedragen aan Laval. Bij terugkomst uit Martinique bekoelde hun vriendschap door de verloving van Laval met Madeleine, de zus van Emile Bernard, op wie Gauguin ook verliefd was. Laval heeft het zelfportret daarna teruggegeven. In maart 1891 heeft Gauguin het opgedragen aan Eugène Carrière en de oorspronkelijke tekst linksonder overschilderd. Met deze symboliek eindigt ook de rondgang langs het werk van Gauguin en Laval.

Perspectief

In het werk van Gauguin en Laval wordt het eiland vooral weergegeven als exotisch en paradijselijk. Het clichébeeld van witte stranden en palmbomen is ontstaan in de koloniale tijd, wat op gespannen voet staat met de plaatselijke realiteit op Martinique. Om ook een ander perspectief te bieden is de op Martinique geboren kunstenaar Jean-François Bolclé gevraagd een werk te creëren. Met het werk Sans titre, série Caribbean Hurricane reflecteert Boclé op het werk van Gauguin en Laval geeft hij zijn visie op de Caraïben. Het werk bevindt zich in een zaal boven de tentoonstellingsruimte en bestaat uit ventilatoren met stroken stof en plastic die het geraas van orkanen uitbeeld die de Caraïben bij tijd en wijle teisteren.

Nieuwsgierig geworden? De tentoonstelling ‘ Gauguin en Laval op Martinique’ duurt nog tot en met 13 januari 2019. Een digitaal voorproefje is hier te bekijken.

• Informatie en tickets: www.vangoghmuseum.nl
• Ook iets moois gezien? Deel het met kunstHart!